अमेरिकेतल्या मराठी शाळा (पैलतीर)

अमेरिकेतल्या मराठी शाळा (पैलतीर)

अमेरिकेतल्या मराठी शाळा (पैलतीर)
- वैभव पुराणिक, लॉस एंजलिस
शुक्रवार, 24 ऑक्टोबर 2014 - 02:45 AM IST
अमेरिकेत सप्टेंबरमध्ये सर्वसाधारणत: शाळांची सत्रे सुरु होतात. सप्टेंबरमध्ये उन्हाळा संपून फॉल किंवा पानगळीचा मोसम सुरु होतो. सप्टेंबरमध्ये इतर शाळांबरोबर इथे मराठी शाळांचीही सत्रे सुरु होतात. बृहन्महाराष्ट्र मंडळाने मराठी पुढच्या पिढीपर्यंत पोचावी या हेतूने सुरु केलेल्या या रोपाचा आता वटवृक्ष झाला आहे. 
पालक मराठी असले आणि ते घरात मराठी बोलत असले तर येथील बहुतेक मुलांना मराठी समजतं. पण ही मुलं शाळेत जायला लागल्यावर मात्र मराठी बोलणं जवळजवळ सोडून देतात. मग घरोघरी आई वडील मराठीत प्रश्न विचारत आहेत आणि मुले इंग्रजीत उत्तर देत आहेत असे दृष्य दिसतं. मग मराठी वाचायचे तर दूरच राहो. त्यामुळे ज्या मराठी भाषेने आपलं पालन-पोषण केलं, ती भाषा आपल्या पुढच्या पिढीपर्यंत पोचत नाही, हे येथील मराठी लोकांच्या लक्षात आलं. त्या दृष्टीने पावले उचलावीत म्हणून उत्तर अमेरिकेच्या अनेक शहरात-विशेषत: मोठ्या शहरात एकत्र जमून आपल्या मुलांना मराठी शिकवायचे प्रयत्न सुरु झाले. कॅनडाच्या टोरांटोमध्ये अशीच एक मराठी शाळा 1976 मध्ये शरद कावळे यांच्या पुढाकाराने सुरु झाली. ही शाळा आजतागायत चालू आहे. अमेरिकेच्याही काही शहरांत अशा शाळा सुरु झाल्या; पण त्या फार काळ टिकल्या नाहीत. घरगुती स्वरुपात अधून-मधून शाळा सुरु होत होत्या व बंदही पडत होत्या. पण वेगवेगळ्या शहरात सुरु असलेल्या या प्रयत्नांत ताळमेळ नव्हता. प्रत्येक जण आपापल्या कुवतीप्रमाणे मराठीचं शिकवायचा प्रयत्न करत होता. 2007 च्या आसपास बृहन्महाराष्ट्र मंडळाच्या हे लक्षात आले. त्यांनी या सर्व शाळांना एका धाग्याने बांधायचं ठरवलं. त्यांनी नेमलेल्या समितीवरील सुनंदा टुमणे आणि विजया बापट यांनी मेहनत करून या शाळांसाठी उत्तर अमेरिकन संदर्भ असलेला अभ्यासक्रम बनवला. आपण बनवलेल्या या अभ्यासक्रमाला भारतातील एखाद्या विद्यापीठाची अथवा शिक्षणसंस्थेची मान्यता मिळावी, या हेतूने हा अभ्यासक्रम भारतातील अनेक शिक्षणसंस्थांना दाखवण्यात आला. 
2009-10 च्या दरम्यान टोरांटोच्या लीना देवधरे यांना भारती विद्यापीठाची मान्यता मिळवण्यात यश आले. अशा प्रकारे आज सुरु असलेल्या मराठी शाळांचा जन्म झाला. त्यानंतर निवडून आलेल्या बृहन्महाराष्ट्र मंडळांच्या प्रत्येक समित्यांनी शाळा प्रकल्पाचा पाठपुरावा केला आहे. या संदर्भात बोलताना शाळा प्रकल्पाचे बृहन्महाराष्ट्र मंडळासाठी असलेले महत्त्व मंडळाचे अध्यक्ष सुनील सूर्यवंशी यांनी मला सांगितले. "भाषेकरवी एक प्रकारे मराठी संस्कृतीशी आपल्या पुढच्या पिढीची नाळ बांधली जात आहे. ही मुले जेव्हा मोठी होतील तेव्हा महाराष्ट्र मंडळात आपण मराठी कलांबरोबर एक चांगली भाषाही शिकलो, हे त्यांच्या लक्षात राहील. त्यामुळेच बृहन्महाराष्ट्र मंडळाच्या दृष्टीने हा अतिशय महत्त्वाचा प्रकल्प आहे,‘‘ असे ते म्हणाले. 
कशी आहे ही शाळा?
ही शाळा म्हणजे इतर शाळांप्रमाणे पूर्णवेळ शाळा नाही. शनिवरी किंवा रविवारी याचे वर्ग भरतात. वर्गाचा सर्वसाधारण कालावधी सर्वसाधारणत: आठवड्याला दीड ते अडीच तास एवढाच असतो. बृहन्महाराष्ट्र मंडळाचा हा उपक्रम स्थानिक मराठी लोकांपर्यंत पोचवण्याचे काम उत्तर अमेरिकाभर पसरलेली महाराष्ट्र मंडळे करतात. महाराष्ट्र मंडळे ही शाळा चालवतात. या शाळेतील शिक्षक व इतर स्वयंसेवक, कुठलाही मोबदला न घेता, फक्त आपल्या पुढील पिढीपर्यंत मराठी पोचावी याच एका उद्देशाने काम करतात. यातील अभ्यासक्रम हा खास अमेरिकन मुलांना लक्षात ठेवून बनवलेला आहे. अमेरिकन मुलांना भारतातली पुस्तके व संदर्भ समजत नाहीत. उदाहरणार्थ, भारतातील लहान मुलांना पोपट हिरवा असतो, हे आपण शाळेत शिकवतो. पण अमेरिकेत तशा प्रकारचे हिरवे पोपट नसतात. त्यामुळे इथल्या मुलांना हिरव्या रंगासाठी दुसरे उदाहरण द्यावे लागते. इथला ‘न‘ हा नळातला नसून नायगाराचा आहे! बघा, बघा नायगारा धबधबा, ऋतू - हिवाळा, बर्फ पडतो, हिमबुवा, सडोनाचा सूर्योदय अशा धड्यांवरून हा अभ्यासक्रम उत्तर अमेरिकेतील मुलांसाठी खास तयार केलेला आहे, हे आपल्या लक्षात येईल. 
या अभ्यासक्रमाचे पहिली ते पाचवी असे पाच स्तर तयार करण्यात आले आहेत. पहिलीमध्ये ‘आपण स्वत: कोण आहोत‘पासून पाचवीमध्ये प्रदूषण, कचरा निवारण, नैसर्गिक संकटे, सुरक्षा नियम अशा जागतिक महत्त्वाच्या समस्यांविषयी मराठीतून शिकवले जाते. तसेच, या अभ्यासक्रमात अक्षर ओळख, जोडाक्षरे, व्याकरण ओळख व सराव, कविता, प्रार्थना, पत्रलेखन, वृत्तपत्र बातमी इत्यादी गोष्टीही विद्यार्थ्यांना शिकवल्या जातात. या अभ्यासक्रमाला पुण्याच्या भारती विद्यापीठाने मान्यता दिली आहे. भारती विद्यापीठातर्फे आता या शाळेत दरवर्षी परीक्षा घेतल्या जातात. परीक्षांना बसणे बंधनकारक नसतं; पण परीक्षांना बसून उत्तीर्ण झाल्यास भारती विद्यापीठातर्फे प्रमाणपत्र मिळते. परीक्षा न दिलेल्या विद्यार्थ्यांच्या प्रगतीनुसार शाळेतील शिक्षक त्यांना कुठल्या स्तरावरचा अभ्यासक्रम शिकवायचा ते ठरवतात. 
मराठी शाळांचा प्रसार..
आज अमेरिकेच्या जवळजवळ 30 शहरातील 38 वेगवेगळ्या ठिकाणी मराठी शाळा चालवल्या जातात. 2013-2014 या वर्षात या शाळांमधून 900 मुलांनी मराठीचे धडे गिरवले. सुनंदा टुमणे या प्रकल्पाच्या समन्वयक आहेत. त्यांच्या अनुभवी मार्गदर्शनाखाली 120 हून अधिक स्थानिक शिक्षक वर्ग, सहाय्यक व शाळा संचालक निस्पृहतेने विनाशुल्क काम करतात. आज मराठी शाळा प्रकल्पांतर्गत नुसत्या अभ्यासक्रम आणि परीक्षांबरोबर इतरही अनेक उपक्रम चालवले जातात. 
गेल्या वर्षी प्रथमच या विद्यार्थ्यांचा ‘दिवाळी ई-अंक‘ही प्रसिद्ध झाला. या दिवाळी अंकातील ‘लेख‘ उत्तर अमेरिकेतील शाळेमधील अनेक विद्यार्थ्यांनी आपल्या सुरेख हस्ताक्षरात लिहिले आहेत. या दिवाळी अंकात विविध शाळांतील वर्गांचे फोटो, मुलांनी काढलेली चित्रे आहेत. हा अंक शाळेच्या संकेतस्थळावर उपलब्ध आहे. मुलांना इलेक्ट्रॉनिक उपकरणांवर वाचता येतील, अशी ‘ई-बुक्स‘ही आता बनविण्यात आली आहेत. 
बृहन्महाराष्ट्र मंडळ आणि मराठी शाळा
बृहन्महाराष्ट्र मंडळ या प्रकल्पाला किती महत्त्व देते, ते मंडळाच्या पुढील अधिवेशनात असलेल्या शाळाविषयक कार्यक्रमांवरून आपल्या लक्षात येईल. पुढील वर्षी लॉस एंजलिसमध्ये होणाऱ्या या अधिवेशनात उत्तर अमेरिकेतील काही हजार मंडळी एकत्र जमणार आहेत. दर दोन वर्षांनी उत्तर अमेरिकेतील वेगवेगळ्या शहरांत होणाऱ्या या अधिवेशनात भारतातूनही अनेक मान्यवर हजेरी लावतात. भारतातील आणि उत्तर अमेरिकेतील कलाकारांबरोबर यावेळी मराठी विद्यार्थ्यांचेही खास कार्यक्रम ठेवण्यात आले आहेत. अधिवेशन समितीतर्फे शाळांच्या विद्यार्थ्यांषाठी ‘गोष्ट सांगणे‘ आणि ‘स्टॅंड-अप कॉमेडी‘ या दोन खास स्पर्धांचे आयोजन केले गेले आहे. स्थानिक शाळांमधून जिंकलेल्या विद्यार्थ्यांची राष्ट्रीय पातळीवर स्पर्धा घेतली जाईल. यातून जिंकलेल्या विद्यार्थ्यांना बृहन्महाराष्ट्र मंडळाच्या अधिवेशनामध्ये मराठीतून गोष्ट किंवा विनोद सांगण्याची संधी मिळेल. तसेच, या विजेत्यांना पारितोषिकेही देण्यात येतील. याशिवाय, मराठी शाळेच्या विद्यार्थ्यांचे मराठी नाटक बसविण्याचा विचारही उत्तर अमेरिकेतील काही शाळा करत आहेत. मराठी भाषेसह मुलांमधील इतर कलागुणांनाही वाव मिळावा, असा विचार या आयोजनामागे आहे. 
एव्हाना अमेरिकेत मराठी पाचवी शिकलेली मुलंही दिसायला लागली आहेत. ही मुलं नुसतंच छान मराठी बोलत नाहीत, तर त्यांना मराठी लिहिता आणि वाचतादेखील येत आहे. वॉशिंग्टन डीसीच्या ऋचा पंडितने तर आपल्या मराठी शिक्षणाचा वापर अभिनव पद्धतीने केला. ऋचा मराठी शाळेची पाचवी इयत्ता उत्तीर्ण झाली आहे. मराठी पाचवीमध्ये तिला वृत्तपत्र लेखन आणि वाचन, समाजस्थितीवर लिहिणे, मराठीतून स्वत:ची मते व्यक्त करणे शिकता आले. 17 वर्षांच्या ऋचाने या शिक्षणामुळे महाराष्ट्रातील समवयस्क मुला-मुलींशी संवाद साधला. तिच्या भारतभेटीमध्ये तिने मुंबई, पुणे, मिरजमधील मराठी माध्यमाच्या सात शाळांमध्ये जाऊन विद्यार्थी आणि पालकांशी मराठीत चर्चा केली. पुण्यातील ‘डोअरस्टेप्स‘ या संस्थेच्या कामाठी लोकांसाठी बांधकामाच्या ठिकाणी चालविल्या जाणाऱ्या शाळेतही ऋचा जाऊन आली आहे. या सर्व चर्चा तिने रेकॉर्डही केल्या आहेत आणि याचा व्हिडिओ ती आपल्या अमेरिकेतील शाळेत दाखवणार आहेत. मराठी शाळेमुळे तिची नाळ पुन्हा एकदा तिच्या मुळांशी जोडली गेली आहे.
अमेरिकेमध्ये चालवल्या जाणाऱ्या मराठी शाळेच्या यशाची यापेक्षा मोठी पावती ती काय असणार...?